Một số định nghĩa Chính phủ điện tử

Theo Liên Hợp Quốc (UN, 2014), Chính phủ điện tử là việc sử dụng, áp dụng công nghệ thông tin trong hành chính công nhằm hợp lý hóa và tích hợp quy trình công việc và các quy trình để quản lý dữ liệu, thông tin hiệu quả hơn, tăng cường cung cấp dịch vụ công cộng, mở rộng các kênh truyền thông để tham gia và trao quyền cho mọi người.

Chính phủ điện tử thông minh hay chính phủ thông minh có nghĩa là CPĐT thế hệ tiếp theo, kết hợp CNTT thông minh và sự sáng tạo của con người để đổi mới quản trị chính phủ và cung cấp các dịch vụ theo yêu cầu làm hài lòng mọi người, đồng thời cung cấp và chia sẻ tất cả thông tin điều hành của chính phủ một cách minh bạch và an toàn, có thể  hỗ trợ khôn ngoan các hoạt động chính phủ khi giao tiếp với công chúng, dự đoán được những vấn đề  có thể xảy ra trong tương lai như chiến tranh, thời tiết, dịch bệnh… Tiên tiến hơn về mặt định lượng và chất lượng so với CPĐT hiện tại vì sử dụng các công nghệ thông tin số mới nhất như IoT – Internet vạn vật, Cloud Computing - Điện toán đám mây, Big data - Dữ liệu lớn, ML & AI – Học máy & Trí tuệ nhân tạo và Blockchain - Chuỗi khối…

Giá trị cốt lõi của Chính phủ

Các chuyên gia cho rằng, nhiệm vụ của chính phủ là để bảo vệ người dân trong ranh giới của đất nước và cung cấp các dịch vụ cần thiết khác nhau để nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân. Ngày nay, các chính phủ cố gắng tự biến đổi để thực hiện các vai trò của mình một cách hiệu quả, nghĩa là cung cấp các dịch vụ công cộng và chính sách công tại cấp độ cao.

Người dùng và những chức năng chính của Chính phủ điện tử

Nhóm khách hàng lớn nhất là người dân (G2C - Government to Citizens). Chính phủ phải cung cấp thông tin kịp thời, trung thực cho người dân như chiến tranh, dịch bệnh, ô nhiễm môi trường, giáo dục,… rồi cung cấp dịch vụ công cho người dân như giấy khai sinh, tình trạng hôn nhân,... giải quyết khiếu nại như tranh chấp đất đai, lạm dụng quyền lực… theo đúng luật pháp cho phép, lấy ý kiến người dân đóng góp…

Nhóm khách hàng thứ hai (G2B - Government to Business), là các doanh nghiệp, các tổ chức phi chính phủ, nhà sản xuất… mà chính phủ phải cung cấp các thông tin về: các dự án như giao thông công cộng, quy hoạch thành phố, văn bản, hướng dẫn sử dụng, quy định, thi hành chính sách nhà nước...; cung cấp giấy phép, giám sát đóng thuế, kiểm tra chất lượng hàng hóa và cung cấp giấy phép chất lượng…

Nhóm khách hàng thứ ba (G2G - Government to Government), là giữa các cơ quan chính phủ. CPĐT tạo nên khả năng phối hợp, chuyển giao và cung cấp các dịch vụ một cách có hiệu quả giữa Trung ương và địa phương, các cấp, ngành, tổ chức, bộ máy nhà nước trong việc điều hành và quản lý nhà nước, trong đó chính phủ vừa đóng vai trò là chủ thể và khách hàng trong mối quan hệ này.

Nhóm khách hàng cuối cùng (G2E - Government to Employees) là các công chức làm việc cho chính phủ. Họ cần có những hệ thống tìm kiếm thông tin từ rất nhiều văn bản pháp quy có liên quan để cung cấp các giấy tờ cho người dân theo đúng pháp luật, hay hệ thống phân tích dữ liệu dựa trên nền tảng dữ liệu lớn và trí tuệ nhân tạo để có thể dự đoán khả năng chiến tranh, tác động môi trường, nhu cầu giao thông công cộng… từ đó tư vấn cho lãnh đạo một cách kịp thời.

Hình 1. Tương tác giữa các nhóm người dùng trong CPĐT

Điểm mạnh, điểm yếu, thách thức và cơ hội

Điểm mạnh: Từ năm 2006, Cổng thông tin điện tử chính phủ đã đi vào hoạt động, cung cấp rất nhiều thông tin bổ ích cho người dân và doanh nghiệp, nâng cao nhận thức về lợi ích của CPĐT, dịch vụ công, đã ban hành nhiều quyết định về CNTT, CPĐT, đề án chuyển số quốc gia, CMCN 4.0… và đưa ra kiến trúc về CPĐT cho tất cả các doanh nghiệp cùng tham gia phát triển. Có tới 40% các tỉnh, thành có cổng dịch vụ công cho công dân và doanh nghiệp, nâng bậc Việt Nam trên danh sách các nước có hệ thống Chính phủ điện tử. Các tỉnh, thành đã triển khai thành công cổng dịch vụ công như TP.HCM, Đồng Nai, Quảng Ninh… Cổng Dịch vụ công quốc gia kết nối với các cổng dịch vụ công của tỉnh, thành qua trục liên thông và hệ thống xác thực trực tuyến một cổng - SSO (Single Sign-On). Người dân và doanh nghiệp có thể tìm kiếm thông tin, tham khảo một số thủ tục, giấy tờ, và làm được một số giấy tờ trực tuyến, tiết kiệm thời gian đáng kể.

Điểm yếu và thách thức: Mặc dù có nhiều tiến bộ ở trên, nhưng những bài toán cơ bản vận hành quốc gia vẫn còn nguyên vẹn như hệ thống quản lý dân số, địa chỉ quốc gia, bản đồ số, hệ thống quản lý hồ sơ địa chính, cơ sở dữ liệu tri thức quốc gia…

Năm 2011, theo yêu cầu của Bộ Công an, hệ thống quản lý dân số chỉ cần lưu trữ 19 trường số liệu như họ, tên, ngày tháng năm sinh, địa chỉ, nơi sinh… Tuy nhiên, cho đến nay hệ thống quản lý dân cư tập trung, tất cả vẫn phụ thuộc vào cuốn hộ khẩu nhỏ, năng lực và nhiệt tình của công an khu vực. Trong thời gian qua, có rất nhiều dự án Chứng minh nhân dân, Thẻ căn cước, hệ thống quản lý dân số bằng tiền ODA, kinh phí chính phủ chồng lấn lên nhau, chưa kể đến chi phí liên quan đến thống kê dân số… Những vấn đề như là AI - Trí tuệ nhân tạo, Blockchain - Chuỗi Khối, Big Data - Dữ liệu lớn, vận hành thành phố thông minh… được đề cập tới nhiều trong hội thảo, trên các phương tiện truyền thông, tuy nhiên ứng dụng thực tiễn để giải quyết dịch vụ công vẫn còn ít.

Kiến trúc CPĐT hiện tại (Hình 2) sẽ tạo ra hàng trăm hệ thống CNTT và cơ sở dữ liệu phân tán ở các bộ, ngành và các địa phương gây tốn kém, tạo nhiều lỗ hổng bảo mật. Khi có các rủi ro xảy ra như cháy, lũ lụt, hay bị lây nhiễm mã độc, tin tặc chiếm đoạt dữ liệu,… cần rất nhiều nỗ lực và thời gian để phát triển tích hợp các hệ thống với nhau.

Hình 2. Cổng Dịch vụ công Quốc gia - Mô hình phân tán và kết nối qua các trục liên thông

Mỗi bộ ngành, địa phương có Trung tâm CNTT riêng thì kinh phí chi cho CNTT dàn trải, nên việc ứng dụng CNTT cho chuyên ngành rất bị hạn chế. Chia sẻ thông tin, tài liệu giữa các bộ, ngành qua những trục liên thông còn ít, không an toàn. do kinh phí đầu tư cho đảm bảo an toàn thông tin hạn hẹp và giải pháp phát triển, vận hành, bảo mật và an toàn thông tin của mỗi bộ, ngành và địa phương còn thiếu đồng bộ.

Kiến nghị

Chính phủ cần đưa ra các tiêu chí và có chính sách đặt hàng các doanh nghiệp trong thực hiện chuyển đổi số, chính phủ điện tử... Ngoài ra, chính phủ cũng cần xây dựng chiến lược chuyển đổi số quốc gia và CPĐT cho 5 - 10 năm tới.

Cần tập hợp các yêu cầu chức năng và sắp xếp theo mức độ cần thiết, chuẩn hóa và đơn giản hóa các quy trình hành chính hay nghiệp vụ, công khai cho tất cả các bộ, ngành đối tác, tạo ra sân chơi công bằng cho các tổ chức/doanh nghiệp có khả năng phát triển theo đúng tiêu chí của chính phủ kiến tạo.

Nên phát triển ba nền tảng Điện toán đám mây (ĐTĐM) trong trung tâm dữ liệu ở cả ba miền, kết nối lẫn nhau, dùng chung cho tất cả các địa phương, các bộ, các cơ quan ngang bộ của chính phủ. Tất  cả sẽ được cung cấp các máy ảo và nơi lưu trữ, cơ sở dữ liệu theo yêu cầu, các chương trình chuyên ngành của bộ hay địa phương. ĐTĐM là nền tảng số quan trọng nhất trong chuyển đổi số, tạo nên cơ sở hạ tầng linh hoạt, đáp ứng nhanh theo yêu cầu của người dùng, chia sẻ tài nguyên, giúp quản lý và giám sát tập trung, chuyên môn hóa cao, giảm chi phí vận hành và phát triển, và bảo đảm an toàn thông tin.

Thực tiễn cho thấy, Amazon cũng chỉ có ba trung tâm dữ liệu, cung cấp ĐTĐM cho tất cả các khách hàng châu Âu ở Amsterdam, Frankfurt và Dublin.

Hình 3. Cổng Dịch vụ Công Quốc gia - Mô hình tập trung cho tất cả các cấp, Tiết kiệm & Triển khai nhanh

Kiến trúc CPĐT trên nền tảng tập trung này có nhiều nước đã phát triển, thay vì phân tán theo kiểu Mỹ theo các bang và các bộ hay ở các nước phát triển, vì những năm 90 chưa có giải pháp ĐTĐM, mạng điều khiển bằng phần mềm (SDN)… Ví dụ: năm 2009, chính phủ Nhật Bản đã phát triển nền tảng ĐTĐM dùng chung cho tất cả các Bộ của Chính phủ, gọi là Kasumigaseki Cloud of Japan. Ở Hà Lan, có Bộ Cơ sở hạ tầng, chịu trách nhiệm vận hành tất cả trung tâm dữ liệu của tất cả các bộ, ngành của chính phủ. Tương tự ở Hungary, tất cả bộ, ngành và địa phương đều dùng chung một trung tâm dữ liệu và tất cả các dịch vụ của chính phủ đều được vận hành ở đó, gọi là Trung tâm cung cấp dịch vụ truyền thông quốc gia (National Infocommunications Services Company - NISZ).

Cổng dịch vụ công tập trung nên triển khai cho tất cả các địa phương và các bộ, ngành như Hình 3, trên nền tảng ĐTĐM, xác thực trực tuyến với 2 lớp, dựa theo dữ liệu mà hệ thống quản lý dân cư đã phát triển, phân quyền truy cập người dùng, các dữ liệu tập trung trên nền tảng Dữ liệu lớn, trục liên thông không còn vai trò nữa, với các Chatbot thông minh hướng dẫn người dân tìm kiếm thông tin nhanh nhất.

Nên phát triển hệ thống quản lý tài liệu và văn bản tập trung với chữ ký số theo chuẩn chung của thế giới: dễ dùng và an toàn cho tất cả các bộ trên nền tảng ĐTĐM, Dữ liệu lớn, Blockchain, có thể tìm kiếm theo tiêu đề và nội dung, ví dụ dùng Elastic Search. Công nghệ Blockchain sẽ lưu vết trên tài liệu, ai tải xuống, từ đâu, lúc nào và truy được trách nhiệm người phát tán tài liệu mật.

Hệ thống quản lý hồ sơ địa chính cần đươc triển khai trên nền tảng GIS - hệ thống thông tin địa lý và bản đồ số, để quản lý quyền sở hữu đất đai của người dân, doanh nghiệp và nhà nước, giải quyết tận gốc các tranh chấp đất đai.

Tiếp theo, nên phát triển hệ thống tri thức quốc gia tập trung như một Wikipedia mở gồm tất cả thông tin được phân loại như của dịch vụ công cấp một, đề tài nghiên cứu khoa học của tất cả bộ, ngành, các phát minh, sáng chế, luật pháp, sách giáo khoa, địa chỉ, tên doanh nghiệp, những văn bản đã giải mật bao gồm các quyết định, bản đồ số, hồ sơ địa chính, thuốc nam, thuốc tây… trên nền tảng ĐTĐM, Data lake - hồ dữ liệu, lưu trữ tất cả dữ liệu có kiến trúc và phi kiến trúc, có thể tìm kiếm theo tiêu đề và nội dung.

Một số chiến lược phát triển CPĐT mới nhất của thế giới có thể tham khảo để áp dụng tại Việt Nam như Canada Blueprint 2020, Uruguay: Digital Government Strategy 2020, Korea E-Government Master Plan 2020, New Zealand: Government ICT Strategy 2015, Israel: The Digital Israel National Initiative 2017, Singapore: Smart Nation 2017, Estonia: Digital Agenda 2020 for Estonia…

Phát triển thành công Chính phủ thông minh sẽ tạo ra phong cách lãnh đạo mới, phương thức mới, giảm kinh phí, cung cấp thông tin và dịch vụ công cho người dân bất cứ lúc nào, bất cứ ở đâu, nâng cao trình độ dân trí và năng lực quản lý điều hành đất nước của chính phủ. Chính phủ thông minh và người dân thông minh thì đất nước sẽ phát triển nhanh hơn và bền vững hơn.